John Snow a Dolen Pwmp Iechyd Cyhoeddus
Yn 1854, tynnodd achosion o "Colera Asiatig" anesboniadwy yn Soho Llundain sylw meddyg lleol, a oedd yn digwydd bod yn feddwl gwyddonol arloesol hefyd. Byddai ei ddarganfyddiadau am epidemioleg colera yn newid y byd – ond nid cyn iddynt ddod benben â gelyn cyfarwydd i iechyd cyhoeddus da: hunan-les gwleidyddol.
Bu farw'r babi Frances Lewis, a hithau'n las ac wedi pallu ar ôl pedwar diwrnod o ddolur rhydd difrifol, yn ardal Soho Llundain ar 2 Medi, 1854. Golchodd ei mam Sarah ddillad brwnt y plentyn a thipio'r twb golchi allan i'r carthbwll gyferbyn â drws ffrynt y teulu. Mae colera yn lledaenu'n gyflym. O fewn deng niwrnod, roedd dros bum cant o bobl, y rhan fwyaf ohonynt yn byw yng nghyffiniau cartref teulu Lewis ar Broad Street, wedi marw.
Er mor gamsyniol oedd "damcaniaeth miasma" yn Llundain, o leiaf, roedd effaith glanweithdra yn llesol: arweiniodd sêl dros lifolchi a sgrwbio "budredd" i ffwrdd at well rheolaeth ar garthion, ac o ganlyniad at well canlyniadau iechyd.
Bu Soho yn ffasiynol ar un adeg, ond yng nghanol ymchwydd poblogaeth enfawr Llundain yn yr 19eg ganrif, roedd wedi dod yn ardal orlawn o denementau wedi'u hisrannu'n ystafelloedd rhentu rhad. Roedd bron i hanner yr aelwydydd lleol yn draenio eu gwastraff i mewn i'r carthbyllau. Erbyn yr haf 1858, byddai arogleuon y carthion dynol heb eu trin yn tyfu mor drwchus a llethol yng nghanol Llundain ar hyd y Tafwys fel y byddai'r bennod honno yn hanes y ddinas yn cael ei chofio fel "y Drewdod Mawr".
Roedd "damcaniaeth Miasma", y brif fframwaith esboniadol ar gyfer lledaeniad y clefyd ar y pryd, yn priodoli'r achosion i fydredd atmosfferig Llundain: barn meddygon oedd bod cleifion oedd fwyaf tebygol o ddioddef yn amsugno "gwenwyn" o'r aer budr i'r gwaed, gan hau salwch cyffredinol.
Roedd un meddyliwr gwyddonol gwahanol braidd yn digwydd byw flociau yn unig oddi wrth deulu Lewis. Roedd John Snow, meddyg, wedi ymddiddori mewn colera ers ymlediad 1832, ac roedd wedi dechrau meddwl fod ei batrymau lledaenu yn awgrymu haint – mewn geiriau eraill, damcaniaeth germ, a oedd ar y pryd yn dal i fod yn ddamcaniaeth etiolegol ymylol. Yn ystod epidemig yn 1848, olrheinodd Snow ymlediad y salwch a dechreuodd roi cig ar esgyrn ei ddamcaniaeth: sef fod colera yn glefyd penodol oedd yn lledaenu o berson i berson trwy ddŵr wedi'i halogi ag ysgarthion dynol, fel y dadleuodd yn ei bamffled yn 1849, On the Mode of Communication of Cholera.
Ychydig iawn o effaith a gafodd y pamffled.
I Snow, daeth yr achosion yn 1854 yn gyfle i gasglu data: "Roeddwn i'n amau fod dŵr y pwmp aml ei ddefnydd yn Broad Street wedi'i halogi... ond wrth archwilio'r dŵr, gwelais gyn lleied o amhuredd o natur organig oedd ynddo... Gofynnais... am restr, yn Swyddfa'r Cofrestrydd Cyffredinol, o farwolaethau colera," ysgrifennodd.
Gan ddefnyddio'r rhestr honno, a'i hehangu drwy arolwg o dŷ i dŷ, mae Snow wedi mapio dioddefwyr colera. Fel yr oedd wedi rhagweld, mae pentyrrau o farciau du, pob un yn cynrychioli marwolaeth, wedi cronni mewn cyfeiriadau oedd yn defnyddio pwmp Broad Street.
Fodd bynnag, yn gryfach hyd yn oed na'r clystyrau o farwolaethau oedd rhai canfyddiadau allanol – eithriadau a oedd fel petaent yn profi'r rheol. Roedd menyw a fu farw ymhell i ffwrdd yn Hampstead, er enghraifft, yn gyn-breswylydd o Broad Street, yr oedd yn well ganddi'r dŵr oer, ychydig yn garbonedig o bwmp Broad Street, wedi danfon am botel ohono ar 31 Awst. Ar y llaw arall, ni chofnododd wyrcws y drws nesaf i'r pwmp unrhyw farwolaethau o gwbl – pan balodd Snow yn ddyfnach, dysgodd fod ganddo gyflenwad dŵr ar wahân.
Map John Snow o farwolaethau colera 1854 yn Soho
Mae pwmp replica yn sefyll yn Broadwick Street heddiw fel heneb i foment arloesol mewn epidemioleg
Daeth Snow i'r casgliad fod y carthbwll yr oedd Sarah Lewis wedi arllwys ei dŵr golchi dillad iddo wedi gollwng i mewn i'r cyflenwad pwmp. Ar Fedi'r 7fed, cyflwynodd ei ganfyddiadau i awdurdodau'r plwyf. "Ni chredwyd mohono – nid oedd un aelod o'i broffesiwn ei hun, nid oedd un unigolyn yn y Plwyf yn credu fod Snow yn iawn," cofiodd meddyg lleol o'r enw Edwin Lankester yn ddiweddarach. Er hynny, darbwyllodd Snow nhw i gael gwared ar ddolen y pwmp.
"Caewyd y pwmp ac arhosodd y pla," ysgrifennodd Lankester.
Heddiw, ar gornel yr hyn a elwir bellach yn Broadwick Street, ychydig y tu allan i dafarn o'r enw'r John Snow, mae copi du o'r pwmp di-ddolen, sy'n ategu heneb hynach - ymylfaen gwenithfaen coch wedi'i engrafio sy'n cofnodi safle "Pwmp hanesyddol Broad Street sy'n gysylltiedig â darganfyddiad Dr John Snow yn 1854 fod Colera yn cael ei drosglwyddo gan ddŵr." Nid nepell i ffwrdd, mae plac glas ar wal yn galw Snow yn "sylfaenydd Epidemioleg." Mae plât sydd wedi'i osod ar bedestal y copi o'r pwmp yn dweud, daeth "'cael gwared â dolen y pwmp' yn symbol rhyngwladol o iechyd cyhoeddus."
Mae'n anochel fod hanes gwyddoniaeth fel y'i cofnodwyd gan henebion cyhoeddus yn un llawn rhagfarnau, a luniwyd gan hepgoriadau yn llinell syth cynnydd, wedi'i goleuo gan fflachiadau o fewnwelediad oedd yn addasu'r rhediad. Yn wir, er y dylai dadansoddiadau John Snow o epidemig colera Llundain fod wedi sefyll fel tystiolaeth ar gyfer damcaniaeth haint, fe'u hymgorfforwyd yn raddol ac yn dameidiog i feddylfryd iechyd cyhoeddus. Am gyfnod, cafodd ei lyncu i feddylfryd "glanweithdra" wrth ymdrin ag iechyd cyhoeddus oedd yn parhau i fod wedi'i wreiddio'n gadarn ym rhesymeg damcaniaeth miasma.
Rinn comataidh saidheansail sgrùdadh air sgaoileadh 1854. Cha tug aithisg a’ chomataidh mòran àite do thoraidhean Snow. Cho-dhùin iad, “Tha e coltach gun urrainn an galarachadh fàs ann an èadhar no ann an uisge ... Tha truailleadh aon dhiubh gu tric a’ ciallachadh gu bheil iad le chèile air an truailleadh; ann am pàirtean mòra den mhòr-bhaile (far an robh cholera fìor dhona) tha iad cho salach ri chèile.”
Er mor gamsyniol oedd damcaniaeth miasma, yn Llundain, o leiaf, bu effaith glanweithdra yn llesol: arweiniodd sêl dros lifolchi a sgrwbio "budredd" i ffwrdd at reoli carthion yn well ac o ganlyniad at well canlyniadau iechyd. A thros amser, wrth i ddadleuon Snow gael eu profi dro ar ôl tro, daeth damcaniaeth heintiau yn fwyfwy credadwy ym meddylfryd iechyd cyhoeddus ym Mhrydain.
Ond nid oedd colera yn broblem Brydeinig ynysig. Roedd yr achosion o'r 1850au yn rhan o'r trydydd pandemig colera: lledaeniad gwirioneddol fyd-eang o haint a laddodd filiwn yn Rwsia, a 15,000 yn Mecca, a ymosododd ar ynys fach Mauritius mewn pedair ton, ac a dramwyodd UDA ar ôl glanio yn harbwr Efrog Newydd. Teithiodd i Wlad Groeg a Thwrci gyda milwyr oedd yn paratoi i ymladd yn y Crimea a lledodd dro ar ôl tro yn yr India, ei darddle gwreiddiol.
Wrth ddangos sut y gallai cewynnau'r baban Frances Lewis heintio cymuned gyfan yn Llundain, roedd Snow, wrth gwrs, wedi dangos yn anuniongyrchol sut y gallai colera ledaenu yn Calcutta neu Cairo, ac roedd wedi dangos hefyd y gallai colera deithio yng ngwaelodion llongau a hwyliai'r cefnforoedd, neu yng nghyrff heintiedig morwyr. Ond, o leiaf y tu allan i Ynysoedd Prydain, gwrthwynebodd awdurdodau ymerodrol Prydain ddamcaniaeth heintiau am ddegawdau, gan bregethu fersiynau o ddamcaniaeth miasma ("damcaniaeth dylanwad lleol") a oedd yn seiliedig ar ragdybiaethau Dwyreiniol am y gwahaniaeth sylfaenol, sef cyntefigrwydd y Dwyrain.
A hithau'n economi forol, pesgwyd ffyniant Prydain gan yr ymwadiad: byddai derbyn damcaniaeth germ am drosglwyddiad colera wedi creu cwarantinau morol, gan ddifrodi masnach Prydain, y cam rhesymegol nesaf – analog rhyngwladol i gael gwared ar y ddolen bwmpio.
Yn hytrach na goleuo llwybr cynnydd uniongyrchol, mae darganfyddiadau gwyddonol, fel pob math o wybodaeth, bob tro wedi bod mewn perygl o gael eu cadw'n wystl gan fuddiannau grym.
Cyhoeddwyd y stori hon yn wreiddiol ar 10 Awst 2021 gan Gavi, y Gynghrair Frechu.
https://www.gavi.org/vaccineswork/long-view-john-snow-and-pump-handle-public-health
