Yr Ysgyfaint Haearn
Cyn 1955, pan wnaeth brechlyn polio yn salwch y gellir ei atal am y tro cyntaf, bu'n rhaid trin y clefyd parlysol. I lawer, y dewis gorau oedd yr ysgyfaint haearn, dyfais a ddaeth i symboleiddio cyfnod o bryder yng nghanol yr 20fed ganrif yn America.
Yr ysgyfaint haearn a gynlluniwyd gan Drinker & Shaw oedd y cyfarpar anadlu artiffisial dibynadwy cyntaf ar gyfer cleifion polio
Yn yr 1950au, mynnodd epidemig polio statws trawma cenedlaethol yn yr Unol Daleithiau: cofnodwyd 15,000 o achosion o barlys polio bob blwyddyn, a chanfu arolwg o 1952 mai dim ond dinistr niwclear oedd yn codi mwy o ofn ar Americaniaid na polio. Byddai'r ysgyfaint haearn yn dod i symboleiddio'r hunllef ddi-anadl, dorfol honno.
Os yw'r ofn hwnnw'n anodd ei gofio'n awr, y rheswm am hynny yw mai 1955 oedd y flwyddyn hefyd i frechlyn polio Jonas Salk droi llanw'r haint. Roedd effaith brechu torfol yn enfawr: yn anterth yr epidemig yn 1952, cofnododd yr Unol Daleithiau bron i 58,000 o achosion polio; erbyn 1957, mae'r nifer hwnnw wedi plymio i lai na 5,500, a thrwy'r 1960au, parlysodd polio lai na 10 Americanwr bob blwyddyn. Bron dros nos roedd yr ysgyfaint yn ddi-werth, arteffact ar islawr amgueddfa yn rhywle.
Ond cyn hynny, fe achubodd filoedd o fywydau.
Er bod feirws polio yn hynafol, nid oedd sôn am ymlediadau mawr o poliomyelitis tan ddiwedd y 19eg ganrif. Dechreuodd tonnau mawr o haint ledu dros rannau o'r UD bron bob haf ar ôl 1916, gan wneud plant yn sâl fel arfer. Nid oedd unrhyw driniaeth y tu hwnt i ofal cefnogol – ac mae'n hynny'n dal yn wir. Yn y rhan fwyaf o achosion, achosodd y feirws symptomau achlysurol, ond dioddefodd tuag un o bob 200 o gleifion barlys na ellid ei wrthdroi. Pe bai'r cyhyrau anadlu'n cael eu heffeithio, roedd cleifion yn wynebu marwolaeth trwy fygu – nid oedd llawer y gallai meddygon ei wneud i helpu.
Yna, ar ddiwedd yr 1920au, ymwelodd peiriannydd o Harvard a hylenydd diwydiannol o'r enw Philip Drinker ag Ysbyty Plant Boston i ymgynghori ar gwestiwn rheoli hinsawdd. Pasiodd drwy ward a oedd yn gartref i blant oedd yn marw o fethiant anadlol a ysgogwyd gan polio. "Ni allai anghofio'r wynebau bach glas, yr ebychu ofnadwy am aer," ysgrifennodd ei chwaer Catherine Drinker Bowen yn ddiweddarach.
Meddyliodd Drinker y gallai fod ganddo rywbeth i'w gynnig iddynt: gyda chyd feddyg o'r enw Louis Agassiz Shaw, roedd wedi bod yn treialu peiriant ar gyfer dadebru dioddefwyr gwenwyn nwy a siociau trydanol yn artiffisial.
Plentyn mewn ysgyfaint haearn Emerson yn Detroit, 1955
Yn 1928, profodd y pâr prototeip o ysgyfaint haearn ar glaf polio wyth oed. Roedd y ferch fach yn anymwybodol oherwydd diffyg ocsigen pan wnaethant wthio ei chorff i mewn trwy ben agored yr hyn a edrychai fel llong danfor onglog.
Roedd ei phen yn gorffwys ar glustog y tu allan i geg y tiwb, ar bwysau atmosfferig. Creodd coler hyblyg sêl wrth ei gwddf, ac roedd meginau mecanyddol, wedi'u pweru'n drydanol, yn gorfodi'r pwysau aer y tu mewn i'r tiwb wedi'i selio i godi, yna syrthio, yn rhythmig. Wrth iddo bwmpio, ehangodd a chywasgodd ei brest; chwyddodd a gwagiodd ei hysgyfaint. Deffrodd y ferch. Pan fu farw 122 awr yn ddiweddarach, datgelodd yr awtopsi mai'r achos oedd niwmonia eilaidd nad oedd yn gysylltiedig â'r peiriant.
"Yn ystod yr amser yr oedd y plentyn yn yr anadlydd, roedd yn gallu siarad, cysgu, a chael bwyd tra bod y pympiau'n rhedeg," ysgrifennodd Drinker a Shaw yn eu hadroddiad yn 1929.
Roedd y peiriant yn drwsgl ac yn ddrud – ar ôl ail-ddyluniad yn 1931 gan John Haven Emerson, roedd ychydig yn llai trwsgl, ychydig yn llai costus – ond roedd polio'n rhemp, ac roedd yr angen yn fawr. Mor gynnar ag 1939, roedd 1,000 ysgyfant haearn yn cael eu defnyddio yn yr Unol Daleithiau. Ni ddaeth rhai cleifion ysgyfaint haearn trwyddi. Roedd angen cymorth yr ysgyfaint ar lawer dim ond nes bod eu cyrff wedi cael gwared â'r feirws ac wedi ail-adeiladu eu cryfder. Arhosodd eraill yn hirach.Ganed babanod mewn ysgyfaint haearn, enillwyd graddau'r gyfraith, ac, ie, cyflawnwyd llofruddiaethau mewn ysgyfaint haearn.
Nid oes amheuaeth fod bywyd mewn ysgyfaint haearn yn galed. Roedd anghyfleusterau bychain yn troi'n rhwystredigaeth blin – "Pe baech chi'n chwerthin ac yn creu dagrau yn eich llygaid byddent yn diferu lawr i'ch clustiau ac roedd hynny'n ddiflas gan nad oedd unrhyw beth y gallech ei wneud yn ei gylch", meddai am un cyn ddefnyddiwr ysgyfaint haearn – neu hyd yn oed anobaith. Yn 2008, bu farw Dianne Odell, 61 oed, un o'r ychydig ddefnyddwyr ysgyfaint haearn a oroesodd yn yr Unol Daleithiau, yn Tennessee yn dilyn toriad i'r cyflenwad trydan.
Cafodd Mona Randolph polio yn 1956, flwyddyn ar ôl i frechlyn Salk gael ei gyflwyno. Roedd hi'n 20 oed, yn hŷn na'r ddemograffeg oedd yn destun y pryder mwyaf. Erbyn diwrnod tri, roedd mewn ysgyfaint haearn, ac yno, gwellodd yn dda: fel llawer o oroeswyr mwy ffodus, canfu mai ei phryder parhaus oedd symudedd cyfyngedig mewn un fraich. Ond yn yr 1980au, gwaethygodd ei chyflwr. Diraddiwyd ei hanadlu gan syndrom ôl-polio, ac, am y degawdau nesaf, byddai'n dychwelyd i'r hen ysgyfaint haearn, nad oeddent wedi cael eu cynhyrchu ers blynyddoedd erbyn hynny, dros nos pan oedd ei diaffram wedi diffygio'n llwyr oherwydd yr ymdrech enfawr i anadlu.
Flwyddyn cyn iddi farw yn 2019, dywedodd wrth y Kansas City Star, "Mae'n rhyddhad i fynd i mewn, ac mae'n rhyddhad i fynd allan."
Cyhoeddwyd y stori hon yn wreiddiol ar 1 Gorffennaf 2021 gan Gavi, y Gynghrair Frechu.
https://www.gavi.org/vaccineswork/long-view-iron-lung
