Gwawr yr Angylion ym Mrwydr Shiloh
Wrth i'r nos ddisgyn gwelsant fod eu clwyfau fel petaent yn disgleirio yn y tywyllwch
"Brwydr Shiloh", gan Thure de Thulstrup (1888).
Efallai fod gwawr yn y clwyfau tywyll yn swnio fel rhywbeth allan o ffuglen wyddonol, ond dyna'n union a welwyd ar ôl Brwydr Shiloh yn ystod Rhyfel Cartref America.
Nid yn unig y profodd milwyr y ffenomenon rhyfedd hon, ond roedd hefyd yn ymddangos fod y rhai yr oedd eu clwyfau'n dangos y golau rhyfedd hwn yn fwy tebygol o oroesi. Am ryw reswm, roedd yn ymddangos ei fod yn helpu eu clwyfau i wella'n well.
Oherwydd y golau sgleiniog rhyfedd, a'r ffaith ei bod yn ymddangos ei fod yn cynnig rhyw fath o amddiffyniad anesboniadol, rhoddwyd y llysenw "Gwawr Angylion" iddo.
Ar y pryd, nid oedd y milwyr a anafwyd na'r meddygon a oedd yn eu trin yn deall pam yr oedd hyn yn digwydd, ac am gyfnod hir roedd yn un o ddirgelion y Rhyfel Cartref. Wrth gwrs, cafwyd esboniad gwyddonol, ond cymerodd bron i 140 mlynedd a gwaith dau fyfyriwr gwyddoniaeth ysgol uwchradd i ddarganfod pam.
Brwydr Shiloh
Yn gynnar ym mis Ebrill 1862, ymladdwyd Brwydr Shiloh yn ne-orllewin Tennessee. Roedd yn frwydr greulon gyda cholledion trwm ar y ddwy ochr, a adawodd 3,000 o filwyr yn farw a 16,000 arall wedi'u clwyfo. Ar wahân i'r nifer a fu farw ar faes y gad, byddai llawer mwy yn marw'n fuan wedyn o'u hanafiadau.
Gwnaeth y meddygon eu gorau i ofalu am y clwyfedig, ond o dan yr amgylchiadau, yn aml nid oedd llawer y gallent ei wneud. Nid y clwyf ei hun oedd yn achosi'r rhan fwyaf o farwolaethau ond yr haint oedd yn datblygu mor gyflym wrth i filwyr wella mewn caeau mwdlyd a gorsafoedd triniaeth dros dro.
Creodd maes glawog, mwdlyd y frwydr y lle perffaith i'r haint ledaenu. Ac yn ogystal â diffyg adnoddau, nid oedd gan wybodaeth feddygol y dydd ddealltwriaeth wirioneddol o natur haint na sut i'w drin.
Clwyfau gwynias
Ond wrth i'r clwyfedig aros i gael eu trosglwyddo am driniaeth fe ddechreuon nhw sylwi ar rywbeth rhyfedd iawn. Wrth i'r nos ddisgyn, gwelsent fod eu clwyfau fel pe baent yn disgleirio yn y tywyllwch, gan greu goleuedd ysgafn.
Er ei fod yn frawychus efallai, nid oedd angen ofni. Roedd meddygon a oedd yn trin y clwyfedig yn synnu pan welsant hyn yn digwydd. Sylwasant hefyd fod mwy o'r dynion yr oedd eu clwyfau'n disgleirio yn gwella na'r gweddill. Roedd yn ymddangos fod beth bynnag oedd yn achosi'r golau disglair yn amddiffyn y milwyr rhag marwolaeth, gan ennill y llysenw "Gwawr Angylion".
Darganfyddiad ar hap
Bacteria bioymoleuol yn tyfu ar blatiau agar, wedi'u goleuo â golau uwchfioled. — Llun gan Keith Moseley
Ymlaen â ni i 2001. Roedd Bill Martin, myfyriwr ysgol uwchradd 17 oed, wastad wedi ymddiddori mewn gwyddoniaeth. Bacterolegydd oedd ei fam ac arferai fwynhau clywed am ei gwaith. Ar y pryd roedd hi'n digwydd bod yn astudio bacteria ymoleuol ac roedd wedi siarad â'i mab am ei gwaith.
Yn yr un flwyddyn, gwnaeth teulu Bill daith i ymweld â safle Brwydr Shiloh. Ar yr ymweliad hwnnw, darllenodd Bill am Wawr yr Angylion a dechreuodd wneud cysylltiad ar unwaith. Gofynnodd i'w fam a oedd hi'n credu y gallai'r bacteria ymoleuol yr oedd yn eu hastudio fod wedi creu Gwawr yr Angylion.
Cytunodd mam Bill fod ei ddamcaniaeth yn gredadwy ac awgrymodd ei fod yn cynnal arbrawf i'w brofi. Cafodd Bill gymorth ei ffrind Jon Curtis, 18 oed, a oedd hefyd yn wyddonydd brwd. Fe ddechreuon nhw wneud rhai arbrofion i ddarganfod a oedd damcaniaeth Bill yn gywir.
Y Wyddoniaeth y tu ôl i'r cyfan
Yn gyntaf astudiodd Bill a Jon yr amodau ar faes y gad adeg Brwydr Shiloh. Gwelsant y byddai'r caeau oer, gwlyb a mwdlyd wedi gwneud yr amodau perffaith i Photorhabdusluminescens (P. luminescens) ffynnu.
Mae'r P. luminescens yn bacteriwm ymoleuol sy'n byw mewn llyngyr parasitig o'r enw nematod. Pan fydd y nematod yn bwydo ar ei gynhaliwr mae'n chwydu, ac wrth wneud hynny mae'n taflu i fyny rai o'r bacteria sgleiniog sy'n byw yn ei lwybr treulio.
Felly, roedd y rhan hon yn gwneud synnwyr, ond roedd un broblem o hyd: nid yw'r nematod fel arfer yn byw yn y corff dynol gan fod yr amgylchedd yn rhy gynnes. Fodd bynnag, adeg y frwydr, roedd y tywydd yn eithaf oer ac wedi bod yn anarferol o lawog. Roedd adroddiadau bod milwyr clwyfedig yn cael eu gadael am oriau neu hyd yn oed ddyddiau yn y mwd gwlyb oer.
Yn yr amodau hyn, mae'n debygol iawn y byddai hypothermia yn datblygu, gan wneud i dymheredd y corff ddisgyn. Byddai hynny, ynghyd â'r golau sgleiniog sy'n ymddangos gyda'r nos wrth i dymheredd awyr agored ostwng hefyd, yn cadarnhau eu damcaniaeth. Roedd y cyfuniad o amgylchiadau mwdlyd gwlyb yn caniatáu i'r nematod ffynnu ac felly hefyd yn gwneud y milwyr clwyfedig yn gynhalwyr addas ar gyfer y parasit.
Amddiffyn rhag haint
Felly nawr roedd Bill a Jon wedi esbonio presenoldeb y bacteria mewn man lle na fyddech fel arfer yn disgwyl dod o hyd iddo – y corff dynol. Y cam nesaf oedd darganfod pam fod mwy o'r milwyr a chanddynt y clwyfau sgleiniog yn gwella. Roeddent yn dyfalu bod gan facteria P. luminescens ryw fath o briodweddau meddyginiaethol.
Darganfyddasant nad oedd y P. luminescens yn facteria niweidiol. Yn wir, byddai'n lladd rhai o'r bacteria eraill a fyddai fel arfer yn achosi i glwyfau gael eu heintio a'u hatal rhag gwella. Felly, roedd y bacteria hwn yn gweithredu yn yr un ffordd ag y mae ein gwrthfiotigau modern yn gwneud.
Mae hyn yn rhywbeth na allai meddygon y cyfnod fod wedi'i ddeall gan nad oeddent eto wedi deall potensial meddygol bacteria, sy'n sail i wrthfiotigau ac na chafodd ei ddarganfod tan 1928, pan ddatblygodd Alexander Fleming penisilin. Pe bai'r meddygon ar y pryd yn deall y broses gallent fod wedi ceisio brechu'r milwyr eraill gyda'r bacteria P. luminescens.
O ganlyniad i'w hymdrechion, cafodd Bill a Jon gyfle i gyflwyno eu canfyddiadau mewn Ffair Wyddoniaeth a Pheirianneg Ryngwladol yn San Jose, California ym mis Mai 2001. Yno fe enillon nhw'r brif wobr am eu hymchwil ar ddarganfyddiadau.
Hyd nes y darganfuwyd hyn credai rhai haneswyr mai mythau oedd straeon y clwyfau sgleiniog, ond mae rhesymeg darganfyddiadau'r gwyddonwyr ifanc yn gwneud y straeon hyn yn llawer mwy credadwy.
Cyhoeddwyd y stori hon yn wreiddiol yn 2019 yn War History Online.
https://www.warhistoryonline.com/instant-articles/the-mysterious-angel-glow.html
